Nederland niet uniek in de toenemende vraag naar zorg voor mensen met een verstandelijke beperking

Net als in Nederland is in Vlaanderen en Ontario de vraag naar zorg en ondersteuning door mensen met een verstandelijke beperking (vg-zorg) sterk toegenomen. In Engeland is het aantal mensen met een verstandelijke beperking dat behoefte heeft aan zorg en ondersteuning sterk gestegen, maar het aantal mensen dat deze daadwerkelijk ontvangt slechts licht.

In de vier onderzochte regio’s wordt de groei in de vraag naar vg-zorg volgens de geïnterviewde experts vooral veroorzaakt door digitalisering, geringere beschikbaarheid van geschikte banen en een gebrekkige aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. In Ontario wordt daarnaast nog inclusie genoemd; inclusie betekent ‘meedoen’ en als dat niet goed lukt, is daar ondersteuning bij nodig. Engelse geïnterviewden geven aan dat bezuinigingen of krappe budgetten het zorggebruik remmen, maar kunnen leiden tot verergering van problemen bij deze kwetsbare groep.

Dit zijn de belangrijkste conclusies van het rapport ‘Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking in internationaal perspectief. Een verkenning.’ (De publicatie is in het Engels uitgebracht. Van de samenvatting is een Nederlandse versie beschikbaar.)

In Nederland is de vraag naar zorg en ondersteuning door mensen met een verstandelijke beperking sterk gestegen

In 2016 ontvingen meer dan 75.000 Nederlanders met een verstandelijke beperking zorg via de Wet langdurige zorg (Wlz). De kosten voor hun zorg lagen in 2016 rond de 6 miljard euro. In Nederland groeide in het eerste decennium van dit millennium de vraag naar VG-zorg met 6% per jaar. Het gebruik steeg nagenoeg in dezelfde mate. Recenter, tussen 2012 en 2016, vertoont de vraag naar de intensievere vormen van VG-zorg, veelal in instellingen, een jaarlijkse toename van 7%. Er zijn geen recente cijfers over de minder intensieve zorg thuis (die onder de Wmo 2015 valt).

Ook in Vlaanderen en Ontario is de vraag naar zorg voor mensen met een verstandelijke beperking sterk gestegen

In Vlaanderen steeg de vraag naar zorg en ondersteuning jaarlijks met 6% tussen 2009 en 2015. In Ontario nam de vraag naar residentiële zorg met 4,4% per jaar toe in de periode 2009-2014. In Vlaanderen en Ontario groeide het gebruik niet in dezelfde mate als de vraag; experts melden wachttijden van meerdere jaren. In Engeland zijn er alleen indirecte aanwijzingen dat de vraag gestegen is. Het aantal mensen met een verstandelijke beperking dat zorg en ondersteuning ontvangt, is daar licht gestegen, net als de budgetten. De geïnterviewde experts geven aan dat ze denken dat de behoefte aan zorg en ondersteuning veel meer gestegen is, maar dat dit door forse bezuinigingsrondes op zorg en ondersteuning voor de totale Engelse bevolking niet tot een navenante stijging in het gebruik heeft geleid.

Maatschappelijke ontwikkelingen worden genoemd als verklaring voor de extra behoefte aan zorg en ondersteuning

Net als in Nederland zorgen in Vlaanderen, Engeland en Ontario maatschappelijke ontwikkelingen voor een grotere hulpbehoefte. Als oorzaken worden bijvoorbeeld genoemd dat er minder geschikte banen zijn, dat het onderwijs niet voldoende toeleidt naar werk en dat digitalisering het regelen van praktische zaken bemoeilijkt. Daar wordt wel bij aangetekend dat technologie ook juist een nuttig hulpmiddel kan zijn, bijvoorbeeld bij het reizen. In Ontario wordt gestreefd naar een inclusieve samenlevig, maar omdat dit meer eisen stelt aan mensen met een beperking is juist meer ondersteuning nodig. Naast maatschappelijke ontwikkelingen spelen ook factoren gerelateerd aan het zorgsysteem een rol. Denk daarbij aan het meer en op jongere leeftijd stellen van diagnoses.

In Engeland, Vlaanderen en Ontario hebben zwakbegaafden minder makkelijk toegang tot zorg en ondersteuning

In Nederland wordt de stijging in de vraag naar VG-zorg vooral veroorzaakt door mensen met een licht verstandelijke beperking en zwakbegaafden. Zwakbegaafdheid geldt in landen als Vlaanderen, Engeland en Ontario niet als een criterium om toegang te krijgen tot de zorg voor mensen met verstandelijke beperking. Toch neemt ook in deze regio’s de vraag naar zorg en ondersteuning toe. Het niet langer toelaten van zwakbegaafden tot zorgvoorzieningen zal het zorggebruik dempen, maar de achterliggende problemen, zoals niet kunnen meekomen op school, de arbeidsmarkt en in het dagelijkse leven, niet doen verdwijnen.

Voordelen van zorg en ondersteuning voor zwakbegaafden

Het geven van ondersteuning aan zwakbegaafden brengt in Nederland hoge kosten met zich mee. Dat komt omdat er naar schatting enkele honderdduizenden zwakbegaafden zijn tegen ongeveer 140.000 mensen met ernstiger verstandelijke beperkingen. Tot nu toe heeft maar een klein deel van de zwakbegaafden om zorg en ondersteuning gevraagd. Het leeuwendeel van de kosten in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking komt nog steeds voor rekening van degenen met een licht, matig of ernstig verstandelijke beperking. De deskundigen, ook in andere landen, erkennen dat een deel van de zwakbegaafden bijzonder kwetsbaar is; ze zijn relatief vaak werkloos en dakloos, hebben gedrags- en/of psychische problemen en gebruiken drugs en/of alcohol. Er zijn aanwijzingen op basis van experimenten in binnen- en buitenland dat met voldoende, tijdige en adequate begeleiding hun problemen niet verder ontaarden en zelfs verminderen. Dat is een belangrijke reden waarom in Nederland zwakbegaafden wel zorg en ondersteuning kunnen ontvangen.

Zorg en ondersteuning in Nederland

Mensen met een verstandelijke beperking kunnen via de Wet Langdurige Zorg (Wlz) een beroep doen op intensieve zorg en ondersteuning en via de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo 2015) en de Jeugdwet op minder intensieve vormen. Dit geldt niet alleen voor mensen met een IQ lager dan 70 (met een lichte/matigee/ernstige verstandelijke beperking) maar ook voor mensen met een IQ tussen 70 en 85 in combinatie met alledaagse problemen in bijvoorbeeld de sociale omgang, op het werk of bij de zelfverzorging; dat zijn degenen die in het rapport aangeduid zijn als zwakbegaafden.

Methode

Voor de vergelijking met de Nederlandse situatie hebben we gekozen voor Vlaanderen, Engeland en Ontario (Canada), omdat ze op diverse punten een andere weg volgen dan Nederland: de mate van decentralisatie van de zorg (Vlaanderen), de privatisering van zorg en ondersteuning (Engeland) en de nagestreefde mate van inclusie van de samenleving (Ontario). Voor het onderzoek zijn diverse buitenlandse experts op het terrein van zorg voor mensen met een verstandelijke beperking geïnterviewd. Daarnaast is gebruik gemaakt van statistieken, wetenschappelijke literatuur en beleidsdocumenten.