De fondsbeheerders gaan naar aanleiding van de motie Ozütok (35470-B, nr.7) de financiële positie van gemeenten met financiële kengetallen volgen. De motie roept de fondsbeheerders op de Tweede Kamer beter te informeren over de toereikendheid van de middelen in het gemeentefonds.
Tot nu toe vindt het informeren van de Tweede Kamer over de omvang en verdeling van de middelen in het gemeentefonds plaats met onder andere het Periodiek Onderhouds-Rapport (POR). Dit rapport zit bij de gemeentefondsbegroting en verschijnt daarmee jaarlijks op Prinsjesdag. Het POR schijnt alleen licht op de netto lasten (inclusief afschrijvingslasten) van gemeenten. Dit kengetal alleen geeft te weinig informatie om een oordeel te vellen of sprake is van voldoende middelen in het gemeentefonds voor een toereikend voorzieningenniveau. Deze informatie wordt voortaan uitgebreid met kengetallen over de financiële positie van gemeenten.
De minister van BZK meldt deze uitbreiding in de Kamerbrief die met het rapport 'Gemeenten in de knel' naar de Tweede Kamer is gestuurd. Dit onderzoeksrapport van bureau Cebeon laat zien dat het koekoeksjong sociaal domein in het gemeentefonds leidt tot financiële krapte en daarmee tot verdringing van uitgaven aan andere taken. De afgelopen jaren zijn de uitvoeringskosten van gemeenten door bezuinigingen fors gedaald en knijpen gemeenten de investeringen en uitgaven voor onderhoud in het fysiek domein af. De balansreserves smelten door exploitatietekorten weg en de tarieven onroerendezaak belasting stijgen door de grote financiële druk sneller dan de som van de inflatie en bevolkingsgroei. Maar de mate waarin dit het geval is, verschilt per gemeente.
Cebeon geeft in het rapport aan dat de dalende uitkomsten voor het kengetal solvabiliteitsratio en de snel stijgende belastingtarieven onroerendezaak belasting een onmiskenbaar signaal zijn dat gemeenten te weinig middelen uit het gemeentefonds ontvangen. Het bureau doet daarom het voorstel om naast de netto lasten per inwoner de ontwikkeling van de financiële positie van gemeenten te volgen met de kengetallen solvabiliteitsratio en onbenutte belastingcapaciteit onroerendezaak belasting. Dit op basis van jaarrekeningcijfers.
De minister van BZK schrijft in de kabinetsbrief bij het rapport de Tweede Kamer voortaan ook te informeren over de financiële positie van gemeenten en daar de bestaande set financiële kengetallen voor te benutten en te verbeteren. Die bestaande set omvat meer financiële kengetallen. Ook wil de minister onderzoeken of met niet-financiële kengetallen de toereikendheid van het voorzieningenniveau beter kan worden gevolgd, waarbij deze kengetallen worden gericht op de ontwikkeling van de brede welvaart. Wel wijst de minister erop, dat dit monitoren van het voorzieningenniveau met niet-financiële kengetallen door de fondsbeheerders zelf mogelijk de autonomie van gemeenten te veel onder druk zet.
Het rapport Gemeenten in de knel brengt de ontwikkeling van de financiële positie van gemeenten tot en met de jaarrekening 2019 in beeld. Wij hebben onderhand ook de begroting 2021 verwerkt in de 'Monitor financiële conditie gemeenten'. Gemeenten hebben de begroting 2021 opgesteld na de zomer en voor de tweede golf coronabesmettingen, zodat deze geschoond is van incidentele effecten door corona.
Op basis van de balans 2019 en de exploitatiebegroting 2021 blijkt dat de structurele financiële problemen van gemeenten in 2021 eerder zijn vergroot dan zijn afgenomen. Onderhand 267 gemeenten hebben voor het jaar 2021 een exploitatietekort begroot. Het aantal gemeenten met 3 jaar op rij exploitatietekorten is gestegen naar 155. Bij 106 gemeenten is sprake van een onoverbrugbaar houdbaarheidstekort, mocht een slechtweerscenario gelijk aan dat van 2008-2015 zich herhalen. Bij 34 gemeenten is de uitkomst voor de financiële conditie index een 5 ½. Bij nog eens 38 gemeenten is de financiële conditie onvoldoende en bedraagt een 5 of minder.
